Als je jouw keuzes wil baseren op gegronde en rationele redenen, dan kun je het onderstaande stappenplan langslopen. Sommige besluiten neem je niet zomaar en wil je goed afwegen voordat je weet welke weg je in slaat.
Natuurlijk is het helemaal niet verkeerd om je emotie mee te laten wegen in het maken van keuzes, maar zelfs wanneer je emotionele argumenten formuleert, kun je nog steeds een rationele keuze maken. Situaties waarin mensen graag hun keuze rationeel afwegen zijn:
- Crisissituaties
- Situaties waar veel mensen emoties bij ervaren
- Keuzes waar je jezelf voor moet verantwoorden
- Als er twijfel is over de juiste keuze
- De verschillende keuzemogelijkheden ongeveer even goed zijn
- Het voorliggende vraagstuk complex is
- De verschillende keuzes uiteenlopende gevolgen hebben
Niet elke keuze leent zich voor een uitgebreid stappenplan, maar zelfs onder tijdsdruk is het verstandig om goed naar de verschillende argumenten te kijken voordat je tot een keuze komt. In het bijzonder wanneer de gevolgen groot zijn.
Het stappenproces van rationeel kiezen
Bij het maken van een een rationele keuze kun je de onderstaande stappen hanteren.
- Definieer het probleem
- Bepaal de beslissingscriteria
- Ken gewicht toe aan de criteria
- Maak een lijst van keuzemogelijkheden
- Overdenk de mogelijkheden
- Selecteer de beste keuzemogelijkheid
1. Definieer het probleem
Ten eerste: de term ‘probleem’ slaat hier op meer dan alleen problematische situaties. Je zou ook de term ‘vraagstuk’ kunnen gebruiken, maar de praktijk wil dat het rationele stappenproces vaak gebruikt wordt in problematische situaties.
De eerste stap in het proces is het duidelijk krijgen van het probleem. Wat is eigenlijk de situatie en waarom is die op dit moment onwenselijk of suboptimaal? Wie is er eigenlijk van mening dat er iets moet gebeuren? Is interventie wel noodzakelijk? Gaat het om een situatie waarin een keuze gemaakt moet worden?
Let er op dat dit een essentiële stap is in het proces en hij wordt bijzonder vaak overgeslagen. Zeker wanneer een besluit in een groep wordt genomen is vaak de aanname dat iedereen de zelfde definitie van het probleem hanteert. Vaak komen groepen er pas in een laat stadium achter dat zij hierin van mening/ inzicht verschillen, de frustratie is dan vaak al flink opgelopen.
2. Bepaal de beslissingscriteria
Een criterium zijn bijvoorbeeld de normen, waarden, visie, richtlijnen of het beleid dat jouw organisatie heeft. Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat bij het kiezen of iemand wel of niet ontslagen wordt, het als belangrijk wordt gezien dat iemand ‘altijd een tweede kans krijgt’. Maar tegelijk ook: ‘mensen moeten op hun fouten gewezen worden’.
Het formuleren van deze criteria vormt de basis voor het afwegen van de verschillende oplossingen/ keuzeopties. Het is in deze stap nog niet de bedoeling om te discussiëren welk criterium het belangrijkste is.
3. Ken gewicht toe aan de criteria
Nu er een lijst is van criteria is het tijd om de discussie aan te gaan over de waarde van elk van de criteria. Misschien voel je al aan waarom dit belangrijk: het zijn vaak deze punten die leiden tot de meeste discussie of twijfel. Wat is belangrijker, ‘samen uit, samen thuis’ of het dat ‘iedereen kan doen wat hij het leukste vindt?’. Door in een besluitvormingsproces deze afwegingen te scheiden van de mogelijke oplossingen geef je emotie en ethiek een plaats, terwijl je tegelijkertijd wel op een zakelijke manier tot een besluit kan komen.
4. Maak een lijst van keuzemogelijkheden/ oplossingen
Let op: dit is een brainstorm. Dat houdt in dat in deze vierde stap een lijst wordt gemaakt van alle mogelijke keuzemogelijkheden of oplossingen voor het probleem. Ga nog niet in discussie, streep nog niets weg. Neem alles serieus en schrijf het op.
5. Overdenk de keuzemogelijkheden
Deze vijfde stap is waar normaal gesproken het keuzeproces vaak begint: met het bespreken van de mogelijkheden, zonder duidelijke definitie of criteria.
Wanneer je in een groep een besluit neemt, dan wordt deze stap vaak aan de vergadertafel beslecht. Maar als je erg veel mogelijkheden heb, kies dan voor een goede werkvorm om de verschillende opties te bespreken. Dat gaat een stuk sneller en is minder saai. Bovendien kun je met een goede werkvorm alle mogelijkheden serieus nemen, terwijl in een vergadertafelsetting vaak al snel richting 1 oplossing wordt gewerkt, de zogenaamde tunnelvisie.
6. Selecteer de beste keuzemogelijkheid
Vaak komt de keuze als vanzelf wanneer de alternatieven goed worden besproken. Wat uiteindelijk de beste keuze blijkt te zijn, is afhankelijk van de criteria die in stappen 2 en 3 zijn gemaakt. Vaak hebben keuzemogelijkheden namelijk een bepaalde focus, zoals:
- De goedkoopste mogelijkheid
- De oplossing die het snelste effect heeft
- De weg van de minste weerstand
- De meest menselijke oplossing
- De keuze die het meeste draagvlak zal hebben
- De oplossing die het mooiste klinkt
- Etc.
Het wordt pas echt ingewikkeld als de oplossing met het snelste effect tegelijk ook de duurste oplossing is, wat weer tot verminderd draagvlak kan leiden. Dan bieden dus de criteria uitkomst. Wanneer eerder al besloten is dat snelheid belangrijker is dan goedkoop, dan kan het besluit genomen worden.
Valkuilen – aannames
Bij het nemen van beslissingen volgens dit model moet de gebruiker wel opletten voor een aantal valkuilen. Deze valkuilen komen voort uit de aannames die het model maakt:
- Aanname: het probleem is duidelijk en goed te omschrijven
- Aanname: alle opties zijn duidelijk
- Aanname: de meningen en voorkeuren van de beslissers zijn bekend
- Aanname: de voorkeuren van beslissers verandert niet
- Aanname: de afwezigheid van tijdsdruk