Hamsteraars, ruzies om toiletrollen en zelfs een steekpartij in een supermarkt aan de andere kant van de wereld. De eerste berichten verschijnen in de media die een negatief beeld schetsen over hoe de mens reageert op een crisis. De werkelijkheid is omgekeerd: een crisis als deze maakt vooral het beste los in de mens.
Door nieuws en entertainment zijn veel mensen overtuigd geraakt dat de mens van nature slecht is en dat een crisis het slechtste in mensen los zou maken. En natuurlijk zien we elke dag nieuwsberichten van geweld en misdaad. Maar het is nogal iets om de lijn van het achtuurjournaal door te trekken naar de gehele mensheid. En toch doen veel mensen dat, wellicht onbewust.
Vernistheorie
Het idee dat de mens vervalt in een staat van wetteloosheid bij een crisis noemen we de vernistheorie. Het is de driving factor achter veel distopische films en series die we kijken. Als de overheid staakt, dan slaan we massaal aan het plunderen, moorden en verkrachten volgens die theorie. Elk bewijs hiervoor ontbreekt echter.
Focus op het foute
Vandaag las ik op CNN een nieuwsbericht met de titel: This pandemic risks bringing out the worst in humanity. Een artikel geïnspireerd door die vernistheorie. Het artikel noemt vier voorbeelden uit Australië, Singapore, Londen en Reunion. “Zie je wel”, kun je dan denken, “de mens is slecht.” Tegelijk gaat het hier dus om máár 4 voorbeelden uit de hele wereld. Er zal heus nog een handjevol voorbeelden zijn, maar het gaat echt om een verwaarloosbaare hoeveelheid gevallen, op basis waarvan je dus echt niet kan stellen dat nu het slechtste in de mensheid naar boven komt.
Miljoen keer meer goede dingen
Ondertussen gebeuren er overal te wereld ‘miljoen’ keer meer goede dingen. Om te beginnen met verpleegkundigen, verzorgenden en artsen die voor anderen zorgen en het risico nemen om zelf geïnfecteerd te raken. Het is vele keren makkelijker om je ziek te melden met coronaklachten en thuis te blijven. En denk aan de initatieven die genomen worden om ouderen te helpen.
Of nog een sterker voorbeeld: de inwoners van Italië houden zich netjes aan de voorschriften om thuis te blijven, tegen de verveling in. Als je de vernistheorie volgt niet verwachten dat mensen nu allerlei criminele dingen gaan doen, nu de straten leeg zijn?
En ook het overgrote deel van de Nederlanders houdt zich netjes aan de voorschriften van het RIVM op het gebied van thuiswerken en contactvermijding. Niet alleen mensen in loondienst die thuiswerken misschien wel prettig vinden, maar ook de werkgevers die een heel groot belang hebben dat hun bedrijf als normaal kan blijven draaien. Ook zij werken zonder meer mee aan de bestrijding van het virus door de deur op slot te doen. De vernistheorie zou voorschrijven dat mensen vooral voor hun eigenbelang zouden gaan en de richtlijnen nemen voor wat het zijn: richtlijnen.
Die erge dingen gebeuren toch óók?
Zeker. Wat CNN beschrijft gebeurt wel degelijk. Het is wat anders om direct te concluderen dat daar dus de ware aard van de mensheid in naar voren komt. Er zijn in de wereld mensen die crimineel en immoreel gedrag vertonen. Dat deden ze vóór de coronacrisis en dat zullen ze erna ongetwijfeld ook doen. En tijdens een crisis zal een deel van deze mensen ook vechten, schelden en crimineel gedrag vertonen. Dát is was je in deze filmpjes ziet.
Mensen reageren in een crisis binnen een te verwachten spectrum aan gedrag. Je merkt het vast in je eigen omgeving dat de meer nerveuze vrienden en familieleden maar blijven speculeren en waarschuwen voor het virus. Ondertussen zijn de wat meer nuchtere en kalme mensen dat tijdens een crisis ook.
Bij grote misstanden en de zwartste pagina’s uit onze geschiedenis gaat dat ook op. Willen mensen overgaan tot (om maar meteen het ergste te noemen) een massamoord, dan is eerst een gewiekste campagne nodig om mensen die eigenlijk menslievend zijn zo ver te krijgen. Eerst moet de ander ontmenselijkt zijn, voordat men kan overgaan tot gruweldaden. Socioloog Abram de Swaan heeft hier een facinerend boek aan gewijd: compartimenten van vernietiging. Daarin lees je bijvoorbeeld ook dat de meeste soldaten bewust mis schieten in een oorlog, omdat ze tóch broederschap voelen met de soldaten aan de andere kant. Zij maken immers dezelfde gruwelen mee.
Het komt harder aan
Mensen die in normale omstandigheden bereid zijn om te stelen of anderen te schaden, doen dat in een crisissituatie waarschijnlijk ook. Maar het komt in spannende tijden vooral harder aan bij de mensen die zich juist sociaal gedragen. Dat je baas bijvoorbeeld nooit echt informeert hoe het met je gaat is in normale omstandigheden wellicht ergerlijk of teleurstellend. Maar maak je iets ingrijpends mee zoals het verlies van een dierbaar familielid, dan komt desintresse van je baas nóg harder aan. Hij is niet anders, maar jij hebt wel andere verwachtingen. Het komt dan harder aan.
Macht corrumpeert niet
Recent onderzoek geeft ons een inkijkje in het thema goed/kwaad. De stelling macht corrumpeert, wordt algemeen als waar aangenomen. Maar ook hier blijkt: macht corrumpeert alleen die mensen die al bereid waren om corrupt te zijn. Mensen met een ‘normaal’ moreel kompas worden niet corrupter als ze macht krijgen. Alleen zij die eerder door anderen op het rechte pad werden gehouden worden corrupt, zij zijn nu on top en niemand houdt ze nog tegen.
Maar komt daar niet tóch de vernistheorie om de hoek kijken? Want: een gebrek aan tegenstand (regels) maakt die corruptie los bij machtshebbers. Dat klopt. Maar alleen bij mensen die dus al een loopje met de (sociale) regels wilden nemen.
Het beste in de mens
Corona maakt dus niet het slechtste los in de mensheid als geheel. Het kan asociaal gedrag triggeren bij mensen die al bereid waren om asociaal te zijn. De kans is juist heel groot dat het prosociaal gedrag losmaakt in buurten en dorpen, nu er een aanleiding is om anderen te gaan helpen.
Mijn oproep aan iedereen in/op (social) media: laat naast de legen schappen vooral ook alle voorbeelden van sociaal gedrag zien. Want vooral dat inspireert mensen om hen te helpen die in een moeilijke tijd steun nodig hebben.